چکیده
نشست وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان در تهران، بدون حضور طالبان و با مشارکت کشورهایی چون ایران، پاکستان، روسیه، چین، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان برگزار شد.
این مقاله با رویکردی تحلیلی و پژوهشی، به بررسی ابعاد سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک این نشست پرداخته و مواضع کشورهای شرکتکننده، بهویژه ایران، پاکستان و روسیه را در قبال حکومت طالبان تحلیل میکند. همچنین دیدگاه پژوهشگران و رسانههای منطقهای درباره پیامدهای این نشست و غیبت طالبان مورد واکاوی قرار گرفته است.
مقدمه
تحولات افغانستان پس از بازگشت طالبان به قدرت در اسد ۱۴۰۰، منطقه را با چالشهای امنیتی، مهاجرتی و اقتصادی مواجه ساخته است. کشورهای همسایه افغانستان، بهویژه ایران، پاکستان، چین و روسیه، بهدلیل پیوندهای ژئوپلیتیکی و تاریخی، بیش از دیگران از این تحولات تأثیر میپذیرند. در این راستا، نشست وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان در تهران در قوس ۱۴۰۴، بدون حضور طالبان، برگزار شد. این مقاله در پی آن است که با نگاهی تحلیلی، ابعاد مختلف این نشست را بررسی کرده و جایگاه آن را در معادلات منطقهای تبیین کند.
روششناسی
این پژوهش با بهرهگیری از روش تحلیل محتوای کیفی، به بررسی بیانیهها، سخنرانیها و مواضع رسمی کشورهای شرکتکننده در نشست تهران پرداخته و با تحلیل تطبیقی، به تبیین رویکردهای مختلف در قبال طالبان و آینده افغانستان میپردازد. همچنین از تحلیلهای رسانهای و دیدگاههای پژوهشگران برای غنای بیشتر استفاده شده است.
تحلیل محتوای نشست تهران
۱. غیبت طالبان؛ انزوا یا استراتژی؟
با وجود دعوت رسمی ایران، طالبان از حضور در این نشست خودداری کردند و اعلام داشتند که «ضرورتی برای شرکت در این نشست نمیبینند». این تصمیم، از یک سو نشانهای از بیاعتمادی طالبان به سازوکارهای منطقهای و از سوی دیگر، نشانهای از انزوای دیپلماتیک آنان در سطح منطقهای تلقی شد.
۲. موضع ایران؛ میانجیگری فعال
ایران بهعنوان میزبان نشست، بر «ضرورت همگرایی منطقهای» و «ادغام افغانستان در شبکههای ترانزیتی و انرژی» تأکید کرد. وزیر امور خارجه ایران، افغانستان را «پلی تمدنی میان مناطق پیرامونی» خواند و خواستار «تعامل سازنده با همه بازیگران» شد. این موضع از سوی برخی تحلیلگران بهعنوان تلاش ایران برای ایفای نقش میانجیگرانه تفسیر شد.
۳. موضع پاکستان؛ تغییر لحن
پاکستان، که از حامیان سنتی طالبان به شمار میرود، در این نشست با لحنی متفاوت، طالبان را به «نداشتن تجربه سیاسی» متهم کرد. این موضعگیری، بازتابی از نگرانیهای اسلامآباد نسبت به عملکرد طالبان در حوزههای امنیتی، حقوق زنان و اقلیتها و همچنین روابط پرتنش مرزی با افغانستان است.
۴. نقش روسیه؛ رسمیت با احتیاط
روسیه، تنها کشور حاضر در نشست که طالبان را بهطور رسمی به رسمیت شناخته است، در این نشست نیز بر ضرورت تشکیل دولت فراگیر در افغانستان تأکید کرد. این نشان میدهد که حتی کشورهای دارای روابط رسمی با طالبان نیز از عملکرد انحصارگرایانه این گروه نگراناند.
دیدگاه پژوهشگران و رسانهها
۱. همگرایی منطقهای یا واگرایی منافع؟
تحلیلگران خبرگزاری ایرنا نشست تهران را «تلاشی برای رسیدن به فرمول مشترک منطقهای» توصیف کردند. به باور آنان، هرچند کشورهای همسایه در ظاهر بر ثبات افغانستان تأکید دارند، اما اختلاف منافع، بهویژه میان ایران، پاکستان و روسیه، مانعی جدی در مسیر اجماع واقعی است.
۲. تأکید بر همکاریهای اقتصادی
رسانه کلید گروپ افغانستان گزارش داد که یکی از محورهای اصلی نشست، بررسی راهکارهای تعامل اقتصادی با افغانستان بود. بهویژه ایران و چین بر توسعه زیرساختهای ترانزیتی و انرژی تأکید کردند.
۳. تنشهای پنهان با طالبان
رادیو امید در گزارشی نوشت که «تنشهای اخیر میان کابل و اسلامآباد» از محورهای غیررسمی نشست بود. بهویژه که پاکستان، برخلاف گذشته، موضعی انتقادی نسبت به طالبان اتخاذ کرد.
۴. مشروعیت نشست بدون طالبان
پژوهشگران خبرگزاری پژواک افغانستان معتقدند که عدم حضور طالبان در نشست، نهتنها نشانهای از انزوای دیپلماتیک آنان است، بلکه میتواند بخشی از راهبرد این گروه برای حفظ استقلال تصمیمگیری باشد. با این حال، این غیبت، مشروعیت نشست را در سطح بینالمللی زیر سؤال برده است.
نتیجهگیری
نشست تهران گامی مهم در جهت همگرایی منطقهای برای حل بحران افغانستان بود، اما غیبت طالبان، مشروعیت و کارآمدی این تلاشها را زیر سؤال میبرد. برای دستیابی به صلح پایدار، مشارکت همه بازیگران، از جمله طالبان، در گفتوگوهای منطقهای ضروری است. همچنین، کشورهای همسایه باید ضمن حفظ وحدت نظر، از سیاستهای دوگانه پرهیز کرده و بر تشکیل دولتی فراگیر در افغانستان تأکید ورزند.
منابع و مآخذ
1. ایرنا - افغانستان و ضرورت همگرایی منطقهای؛ محور نشست تهران
۲. کلید گروپ - تأکید بر همکاریهای اقتصادی با افغانستان
۳. وزارت امور خارجه ایران - متن سخنرانی سید عباس عراقچی
۴. رادیو امید - نشست نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان
۵. پژواک - نشست نمایندگان ویژه کشورهای منطقه در تهران
نویسنده: خلیل الله فائز تیموری روزنامه نگار و فعال مدنی و پژوهشگر حقوق بشر.