رزاق ویدی

استاد پروفیسور محمد رحیم الهام

زبانشناس ، پژوهشګر و شاعر

استاد محمد رحیم الهام فرزند فضل الدین در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در چهاردهی کابل چشم به جهان گشود. تعلیمات اسلامی و مروج  آن زمان را نزد عم خود حاجی صدرالدین مشهور به حاجی ملا فرا گرفت. تعلیمات ابتدایی را در لیسۀ نوی کابل ( محمود طرزی) آغاز نمود. در سال ۱۳۲۸ در لیسۀ غازی تحصیلات ثانوی خویش را ادامه داد و در سال ۱۳۳۱ فارغ مکتب گردید.

در سال ۱۳۳۲ شامل پوهنځی ( دانشکدۀ)  زبان و ادبیات پوهنتون ( دانشگاه) کابل گردید. در سال ۱۳۳۵ تحصیلات خویش را به پایان رسانید و به حیث اسیستانت به رتبه علمی پوهیالی در پوهنتون کابل و پوهنځی ادبیات شروع به کار کرد.

 در سال ۱۹۶۲ میلادی برای فراگیری تحصیلات به ایالات متحدۀ امریکا سفر کرد و در سال   ۱۹۶۵ پس از دریافت  ماستری در زبانشناسی و دیپلوم تخصص در زبان انگلیسی به کابل آمد. همچنان برای شش ماه جهت آموختن ادبیات انگلیسی به هند سفر کرد.

استاد الهام در سال ۱۳۵۶ یکسال برای تدریس زبان و ادبیات فارسی دری  به پوهنتون اومها به ایالات متحده امریکا سفر کرد. همچنان سفر های به هند، پاکستان، ایران،روسیه، یونان و انگلستان داشت. وظایفی چون مسوول دیپارتمنت ادبیات زبان دری پوهنڅی ادبیات، مسوول موسسۀ زبانشناسی افغانستان، ترجمان دربخش نشرات خارجی آژنس باختر، عضو هئیت تحریر مجلۀ ادب و وږمه         ( نسیم)، مجلۀ پشتون ږغ ( صدای افغان)، مجلۀ هنر، مدیر مسوول مجلۀ  علوم اجتماعی ، نطاق رادیو، پرودیوسر پروگرامهای  دگلو کاروان( کاروان گلها) و هنر او ژوند( هنر و زندگی) و دیگر پروگرامهای ادبی رادیو افغانستان، رئیس کمیسیون انسجام تحقیقات زبان و ادبیات اکادمی علوم افغانستان وعضو دارالانشاء کمیسیون تحقیقات زبانی و ادبی اکادمی علوم را به عهده داشت.

استاد الهام شاعر و نویسندۀ بزرگ کشور بوده که  در حدود یکصد و هفتاد اثر علمی، کتابها و مقالات به زبانهای دری ، پشتو و انگلیسی تالیف و ترجمه کرده است که شامل موضوعات زبانشناسی، فلسفه، زیبایی شناسی و جامعه شناسی میباشد. همچنان به ابتکار اودر دیپارتمنت ژورنالیزم پوهنځی  علوم اجتماعی مضمون جدیدی  به نام پروسِۀ ارتباط همگانی تدریس میگردید.

پوهاند (پروفیسور) الهام در کنفرانسها و سیمینار های بین المللی در کشور های مختلف اشتراک فغال داشته و جوایز ی مانند جایزۀ رحمان بابا در شعر   دری ( اطلاعات و کلتور) جایزۀ درجه اول پیر روشان در زبانشناسی ( اطلاعات و کلتور)مدال پوهنه (دانش) از وزارت تعلیم و تربیه، و تحسین نامه های وزارت تحصیلات عالی و مسلکی را کسب نموده است.

در سال ۱۹۸۹ به تاجکستان سفرکرد و پس از گرفتن درجۀ دکتورا در زبانشناسی دوباره به کابل برگشت.

درسال ۱۹۹۲ بعد شروع جنگهای داخلی و تنظیمی درافغانستان به شهر پشاور پاکستان مهاجرشد و در همانجا به حیث مدیر مسوول نشریۀ اتحادیۀ نویسندگان آزاد افغانستان (وفا) ایفای وظیفه کرد. درعین حال مدیریت نشرات کتب درسی در(جی. تی. زید بیفایر ) موسسۀ کمک برای معارف مهاجرین افغان در پشاور پاکستان نیز به عهده داشت .

استاد الهام در سالهای مهاجرتش در پاکستان اشعار، نوشته ها و مصاحبه های بیشماری داشت که در آن از مداخلۀ پاکستان در امور داخلی افغانستان بار ها یاد کرده اند. به همین دلیل دولت پاکستان پوهاند الهام را از آن کشور اخراج و به افغانستان فرستاد. او پس از پشت سر گذشتاندن مشکلات زیاد در ماه جولای سال ۲۰۰۰ میلادی با فامیلش به  ایالت اریزونیای ایالات متحده امریکا پناهنده شد.

 در امریکا مدتی به تدریس زبان انگلیسی در کورسها( آی آر سی) پرداخت. همچنان به کار های علمی و ادبی اش ادامه داد و در نشریه های مختلف مانند درد دل افغان ونشریه های دیگر آثار اش به چاپ میرسید.

در سال ۲۰۰۱  در کنفرانس بیدل شناسی که از طرف خانۀ آیینه  در ویرجینای امریکا به خاطر بزرگداشت از سالروز وفات میرزا عبدالقادر بیدل دایر گردید شرکت نمود . استاد  در کنفرانسهای آگاهی مهاجرین از قوانین امریکا و آشنا ساختن آنان بازندگی اجتماعی و فرهنگ امریکا به طور متداوم اشتراک  می نمود.

«استادالهام ، به زبانهای دري وپشتو مي نوشت و همچنان به زبان انگليسي كاملاٌ مسلط بود كه ترجمه هاي خوبي ازاشعار انگليسي ازايشان برجامانده است .

 تخصص استاد الهام درزبانشناسي است واما استاد درزمينة زبانشناسي ، تيوري ادبيات ، تيوري هنر ، نقد شعر وترجمة شعر آثار ناب وبكري ازخويش بيادگارمانده اس

 استاد كارهاي ژورنالستيك نيزداشته است كه درآن شمار مي شود حد اقل ازسه نشريه نام برد كه استاد موسس ومدير مسوول آن بوده است :

۱-    مجلة وژمه  : نشرية علمي – تحقيقي زبان وادبيات پشتوي دانشگاه كابل

۲-    جريدة مساوات :نشرية آزادملي كه ازسياست دولت انتقاد مي كرد .

۳-    مجلة علوم اجتماعي : نشرية علمي – تحقيقي علوم بشري دانشگاه كابل .

ازاستاد الهام به زبانهاي دري ،پشتو وانگليسي اشعاري زیادی برجا مانده است .يك مجموعة شعري استاد بنام ‎‏“ نغمه هاي بي اثر ” درسال ۱۳۴۰ برندة جايزة ادبي رحمان بابا گرديد . درسال ۱۳۴۶ ازاستادالهام مجموعة شعري “ دشت ”‌بدست نشر رفت . درسال ۱۳۵۰ بارديگر شعر استاد الهام برندة‌جايزة  رحمان بابا گرديد.

آثار تحقيقي علمي :‌

ازاستاد پروفيسورالهام آثار علمي به چهار گونه بر جا مانده است : كتابهاي چاپي ، كتابهايي درسي كه به گونة گستتنر براي دانشجويان توزيع گرديده است ، رساله هاي كه به گونة مسلسل درچندين شمارة

يك مجله چاپ گريده است ومقالات تحقيقي آماده شده درسمينار ها و دررابطه به موضوعات مهم علمي وادبي كه درمجلات ادب ، كابل ، علوم اجتماعي ، عرفان ، وژمه ، خراسان ، فولكلور ، رهنماي كتاب  ژوندون  ؛ روزنامه هاي زيري ، پامير  ، مساوات ،انيس  وهمچنان دردايره المعارف آريانا ، سالنامة كابل ومجموعه هاي مقالات نشرشده به مناسبت هاي چون : سمينار رسانه هاي گروهي ، امير خسرو دهلوي ، يادي ازماركس ، دهجري ياد ، ياد محي الدين افغان ، سميناربين المللي پير روشان و… نشر گرديده است .

پروفیسور الهام پس از نیم قرن خدمت به مردم، زبان ؛ فرهنگ و ادبیات کشورش به تاریخ ۳ اپریل سال ۲۰۰۳ به عمر هفتاد سالگی در اثر بیماری لاعلاج جهان فانی را وداع ګفت و نظر به وصیت خود ش که همیشه می ګفت  خانۀ واقعی من افغانستان است در حضیره آبایی شان در کابل به خاک سپرده شد.

از استاد الهام دوپسر به نامهای کنشکا و یما و هشت دختر به نامهای قدسیه، صوفیه، سلما، لیلا، فریده، میترا، ستاره و مریم به جا مانده است.

فهرست كتابهاي چاپي

2-رساله هاي گستتنر شده و نشر شده درمجلات علمي وادبي كشور

3-مقالات ارائه شده درسمينار ها و ترجمه ها كه در مجلات كشور چاپ گرديده است

وقتی به این همه کار بزرګ پژوهشی و علمی استاد وسهم فعال شان در عرصه فرهنګی نظر می اندازیم ، سکوت مرګبار بالا نشینان در برابر  این هم  کار های باعظمت ایشان برایم  سوال بر انګیز تر میشود. جناب نعمت حسینی باری نوشته بود: باوجود که پروفیسور استاد رحیم الهام کارهای درخور ارزشی در فرهنگ و دانش انجام داده است ولی با دریغ، که در باره ی این استاد و کارهای ارزشمند نوعی سکوت شده و در جایگاه اش کسانی دیگر قرار داده شده اند .

منابع :

ــ یادداشت ها ی اعضای فامیل استاد الهام

-- پروفيسور محمد رحيم الهام درگسترة دانش وپژوهش  ، دکتور آریانفر

 

چند پارچه شعر استاد الهام

هنـــــوز

... و هرچه مور محنت است،
در درخت زنده گی
ز برگه آرزوی ما خورد به
روی دشت بی حصار خفته گان
هزار گونه پشه های بیم
خون بی رمق زجسم ما مکد
هنوز ترانه سر نه دهیم؟

 ۱۳۶۶ کارته مامورین، کابل

مرغ شب

 

ناله میخواهم کنم سر، طاقت آواز نیست

راز دل را با که گویم، کا شنای راز نیست

روزگاری شد که بی شور و نوا  قصد دلم

غیر خاموشی به بزم عشق دیگر ساز نیست

ساده گی ها در جهان رنگ دارد زینتی

هیچ نقشی در جهان صنع بی پرداز نیست

 جلوه کن مستانه تا دمساز من گردد غزل

عشق را جز جلوۀ مستانه کس دمساز نیست

چهره بگشا عشوه سر ده، سوی من بین خنده کن

چشم نامحرم که بادا بسته اینجا باز نیست

زنده مرغ شعر من از درد عشق است ای فلک!

ورنه بهرکشتننش تقصیر تیر انداز نیست

مرغ بی بالم بگو صیاد بگشاید قفس

زخمی تیغ جفا را طاقت پرواز نیست

۲ ثور ۱۳۴۴

 رهرو

 

میروم از خویشتن خانۀ دلبر کجاست؛

راه بلد نیستم خانۀ رهبر کجاست؛

در طلب کوی یار قامت من حلقه شد

صاحب آن خانه کیست حلقۀ این در کجاست

قافلۀ آه من ناله کشد چون درای

رهرو گمگشته ام منزل دیگر کجاست

منزل مقصود من وادی درد است و سوز

دشت جنون مرا پای کجا سر کجاست

سر به سر اندر جگر زخم دگر میخورم

ای فلک چیره دست دستۀ خنجر کجاست

گریۀ بی حاصلی خشک شد از آه من

با نفسم ناله سوخت یار فسونگر کجاست

خرمن عمرم بسوخت گرمی جور کسی

دفع شرر میکنم باده و ساغر کجاست

خال جبین نگار برد دلم را  به زور

نذر سپندش من ام آتش و مجمر کجاست

در دل بیادر وغم ناله ندارد اثر

عاشق غمدیده من یار جفاگر کجاست

گشت زبازار عشق جنس وفا ناپدید

یار وفادار کو! هست اگر در کجاست

ای دل رنجور من ناله مکن در قفس

گیر قفس بشکند بال کجا پرکجاست

۲۰ ثور ۱۳۳۲

وصیت

 

مرا روزیکه جان از تن بدرشد

ز برگ گل کفن دوزید برمن

به اشک عاشقانم تن بشویید

به پای کلبن ام سازید مدفن

                                که تا بر قبر من بلبل بخواند

به بالای سرم سروی نشانید

که قمری بر فرازش لانه سازد

به پای قبر من مطرب گمارید

که ساز غم به خرسندی نوازد

                               شود کز دل غم دیرین پراند

به جز دیوانگان کس را نباید

که بر طرف مزار من بیاید

اگر گیرم که آید هوشیاری

بگویدش که دیر آنجا نپاید

                            که رمز عشق را عاقل نداند

 

گر از باران و باد افتد مزارم

به ترمیمش کسی همت نیارید

وگر بیرون شود ذراتم از گور

به هر رنگی که باشد واگذارید

                              که ذراتم هوا بیرون فشاند

به خاک دشت یا بر صخرۀ کوه

غبار قلب بر خونم نشیند

بگاه نوبهاران از عبارم

براید لاله و دلبر به چیند

                            بروی سینه زان برگی خلاند

۱۰ ثور ۱۳۴۴

شمع مزار

دیر شد پس نامدم در انتظار خود منم

رفته ام از خود مگردر زیر بارخود منم

درۀ ناچیزم اما روشن ام از نور یار

هم خودم خورسید خویشم هم غبارخود منم

باغ عشقم را هراسی از خزان مرگ نیست

بلبل جاوید پای نوبهار خود منم

آتش شوقم گر از طوفان غم خاموش گشت

 دود گردون خیز آه پر شرار خود منم

 سالها در بزم یاران سوختم مانند شمع

آنقدر تنها شدم کاندر کنار خود منم

خصم من شد آنقدرخوبم که از بیچارگی

دشمنان یارم شدند آنسان که یار خود منم

گر فتد در گردنم بار تناب زلف دوست

بهر قربان کردن خود چوبدار خود منم

بر مزارم گر نیفروزید شمعی باک نیست

لالۀ خونین دلم شمع مزار خود منم

اسطورۀ گرشاسب

ګرشاسب را بگو

زشکاوند سر برار

ضحاک بند خود به دماوند بگسلید

عفریت مکروکید

با گونه گون فسون

بر چهرۀ پلید نقاب فریب زد

شتید سروش گفته به گوشت به گاه خواب

این قصه را

که نوۀ پور گرامیت

رستم به سیستان

درخوان زال و زر

نوشید خون دختر مهراب کابلی

کو بود هم تبار پریزادۀ خودت

کز مهر وی به قلۀ جاوید رفته ای

رودابه شیر داد

آن شرزه شیر را

دستان به او سپرد

جام زجوش موجۀ ارغند هیرمند

زان در رگ اش دوید

فرخنده خون سام نریمان زابلی

آن پاسدار با روی سنگی که در نبرد

ارژنگ دیو را سر چون صخرۀ صما

با ضربتی به هاویۀ سینه اش چوکید

کرشاسپ را بگوی

شاید سروش به گوشت به گاه خواب

این قصه را

که از بن وبا روی بلخ پیر

زان راهبین هر آئینه فریاد میدوید

در نای روزگار

کی ایزد بزرگ

زین مردمان سست عناصر دلم گرفت»

« شیر خدا و رستم دستانم آرزوست»

ای ایزد بزرگ

اینجا نحیف آدم پیریست در نماز

کو از سر نیاز

فریاد میکشد

رنجورم و نزارم ازین زندگی تلخ

دور از دیار و یار

چون خس به ریگزار

خار اهانتم به ده دل و دیده میخلد

گل چیدن از حدایق پغمان ام آرزوست

کرشاسپ را بگوی که یک آژدر خبیث

در خوابگاه تو

با دمب شعله پویه و دندان زهر خیز

آدم کباب میکند و میخورد، بیا

این مار را بکوب

با گرز گاوسار

اری، بیا

و یا بر ما رستمی فرست

تا خوایگاه ناز ترا پاسبان شود

یعنی چنانکه باید و شاید

همان شود.

پروفیسور رحیم الهام

۱۴ـ۰۹ـ۱۹۹۹  

صاعقه بر ویرانه

بود در خانۀ من معرکۀ ظلمت و نور

نور ایمان و سیاهی و غرور

بین آن کهنه حریفان کمین کرده به کین

خانه ام سنگی بود.

من به دیوار سبر و سنگین

با سر انگشت خودم روزنه یی میکندم

تا که نور آید و ظلمت برود

گشت از خون دلم ناخن کلکم رنگین

شد زغوغای دلم غرش تندر پیدا

مشت زد آهم و شد چهرۀ خورشید کبود

روزن نورسویم دیدۀ خود باز نکرد

همچنان تاریکی بود.

باز هم میکندم

گرچه کم میکندم

گرم پیکار بدم

و تو خونسرد سویم میدیدی

سخت جانی ای مرا دیده ز جا بر جستی

که مرا صاعقه سان

بفگنی سوی حریف

دست بردی سوی افزار و به دستم دادی

که بکن!

کندن ام تُند شد و روزنه را کردم باز

آدمی پیدا شد

تو ورا یافتی و ساختی اش  بهر نبرد

با حریفان خودت

نام کردی که:

من از خانۀ تو بهر دفاع

قهرمان میسازم

وی به من شد دمساز

گرچه شد روزنه باز

لیکن، از کندن من خانه گک سنگی من

درز وافر برداشت

آخرش ویران شد

قهرمان تو مگر کرده گاهی

که ترا

خشمگین ساخته است

و تو بر خانۀ ویرانۀ من

از غضب صاعقه می اندازی!

۳۰ـ ۰۸ ـ ۱۹۹۸پشاور

پوقانه

من چو پوقانۀ بیتارم

بیرایطه ام

من سبکسیر و سبکبارم

بیواسطه ام

من خطا خورده ام ازدست یکی طفل یتیم

که به وی هدیۀ یک آدم مسکین بودم

چون مرا یافت مرا برد سوی خانۀ خود

مادرش خوش شد و پنداشت که نان آوردست!

من چو پوقانۀ بیتارم

در جو هوا

من سبکسیر و سبکبارم

بگذار مرا

من نه نان ام که مرا گشنه خورد سیر شود

من چو پوقانۀ بیتارفضا پیمایم

میپرم هر طرف و سر به فلک میسایم

میروم هر نفس از خویش

مگر میپایم

تاکه نابودی من یک دو نفس دیر شود

لحظه یی « بر سر من سات کسی تیر شود»