افغان موج   

پروردگارا ! به کسی که عشق دادی،چه ندادی

و به کسی که  عـــــــــشق  ندادی، چه بدادی؟            

« خواجه عبدالله انصاری »

سخنی چندپیرامون کتاب « لیلی ومجنون »

اثرابوبکریقین

----------------------------------------

پیوسته به گذشته :

قسمت دوم :

 شخصیتهاوکرکترهای داستان :

بدون شک شرح وبیان سرگذشت هرحادثه عاشقانه مستلزم موجودبودن عناصری است که استخوان بندی آن داستان راتشکیل میدهند. دراین منظومه نیزشاعرازافرادواشخاصی نام میبردکه به گونه درساخت وسازداستان مهم شمرده میشوند.این کرکترهاکه شاعرازآنهانام میبرد،ازنگاه شخصیتی وهویتی به دوگونه تصویرشده اند، چنانکه یادکرده آید:

- افرادی اندمهم،مطلوب،مفیدودارنده منشهای نیک انسانی واهورائی مانند،مجنون،لیلی،ابن سلام،نوفل،پدر ومادرمجنون وپدرومادرلیلی که هرکدام آنهادارای خصوصیات وویژه گیهای جداگانه اند.

- ویااشخاصی اندکه ازنگاه شاعردرساختارداستان کدام رول اساسی نداشته،لذاشاعردرجای جای ازآنهانام میبرد،مانند.امیرهرات،سلیم عامری مامای مجنون،سلام بغدادی وهمچنان پیرزنی که مجنون رادرخرگاه لیلی میبرد. بایدگفت که شخصیتهاوکرکترهای داخل داستان ازنگاه شاعرتمامی مردمی اند،مطلوب وشایسته وحتی پدرلیلی که درحق دخترش ظلم روامیدار،آدمی نامطلوب نیست.

- مجنون:

 ازنگاه شاعر،مجنون پسریست درس خوان،باهوش،دوست داشتنی ،داناوکاناکه  خوب شعرمیسرایدوپیش از آنکه عاشق شود« قیس » نام داردواین عشق است که اورابه دیوانه گی میکشاندوازاو« مجنون » میسازد. این فرزندعرب بادیه نشین هم زیباروی است وهم برومندکه درزیبائی شهره شهراست،چنانکه به گفته شاعرهرکه اورابدیدی ودروی نظر افکندی،به پسندیدی ودعایش خواندی وستایشش کردی. وصف قیس راقبل ازمجنون شدنش اززبان شاعرچنین میخوانیم :

مادرچو نهاد  قیـــــــس  نامش               برباده ی عشق کردجامش

چون سالی  گذشت  ازمــــیانه               شد خوبی وحسن را نشانه

آن سان که به نیکوئی سمرشد              هر روز ز روز خوبتر شد

 بعدازهفت سال که گذشت :

 

زینگونه گذشت  هفـت  سالش              دل  برد زهتتر که خط  و خالش

رویش  چو  شعاع  مهر تابان             چشمش چوغزال ولب غزلخوان

ابروی  کجش  هــلال واری               شــــد  در صدد   کــمان  داری

یاقوت لبش چوغنچه  خندان              جا کـــــرده  مـــــــیان  سنبلستان

ودرده ساله گی قیس:

چون  در حد  ده  رسید سالش            بفزود به خوبی  و کمالش

هرکس که به وی نظرنمودی            اورا به دعاش سر نمودی

دیدش  چو  پدر  بشاشتش   را             بستود زدل و جا جتش  را

« صفحه21 کتاب »

واماازدیدمردم کوتاه نظرکه عشق رامایه تباهی وبربادی میدانند،قیس دیوانه است وبه همین دلیل اورا« مجنون » لقب داده اند،که درحقیقت هم بعدازعاشق شدن بدان صفت متصف میگردد.

آن عده ی پست وسست عنصر           خالی  ز حــیا  و از دغــــاپر

دژخیم خصال وزشت   طینت            دورازرهی عدل ودادوهمت

بر غیبت  شان  زبان  گشادند             پا در رهی  بد دلی  نهــادند

دادند   پی  مــــــلالتی   شان             از زخم  زبان  خجالت شان

گشتند  زراه  عـــــقل  بیرون            دادند لقـــب به قیس  مجنون

او نیز  به کیش عقل ومنطق             گردید  به  این  لقب  موافق

بنمود  جنون  عشق محبوب             وی رابه چنین مقام منسوب

« صفحه26 کتاب »

 

مجنون شاعر،عاشقیست دلسوخته وحرف ناشنوکه به ساده گی پندواندرزبزرگان رانمی شنودوحتی به سخنان پدرش نیزچندان توجه نمیکند. دراین منظومه آمده است که یک روزعده ای ازبزرگان قوم بنی عامرجمع شدند تامجنون رانصیحت کنندکه ازعشق لیلی بگذردتاهم خداخشنودشودوهم پدرش. واین است یگانه آرزوی پدری ازفرزندش درداخل خانه خدا که چه زیبابه تصویرکشیده شده است :

دست پسرش گرفت و خرسند          بر حلقه ی  کعبه داد  پیــوند

گفـــت  ای گل  گلبن  جوانی          وی  حاصل من ز زنده گانی

بر خیزو بمال  رو به این در          کن زاری زصدق پیش داور

کـــــزبند غـــمت رها  نماید           زین  دربدری  جـــدا  نماید

در بارگه ی  خــــدای  عالم           رو آر پی  مــــــــــراد پیهم

تا لطف خدات دست   گیرد          عذر  تو ز مرحـــمت  پذیرد

زین رنج  وعنا دهد نجاتت           تا بهره  بگیـــــری ازحیاتت

عشقی که ترانموده مجنون           زین بیش نسازدت جگرخون

مجنون سخنان قوم وپدرش راخوب گوش میکندوانگارکه ازدل وجان پذیرفته است. پدرنذرونیازمیدهدوبه این منظورفرزندش رابه کعبه میبردوازوی میخواهدتادست دعابلندکندکه ایزدداناعشق این دخترراازدلش بیرون کند.آنگاه که مجنون دست به حلقه درخانه خدامیزند،خلاف میل وخواسته پدروبزرگان قومش،چنین دعامیکند:

مجنون  چـــو  شنید  حــرف  بابش         برخاست   و فتاد  در  رکابش

گفت  ایکه  مرا چو جان عــزیزی          برعشق من ازچه می ستیزی

این گفت و زجای  خویشتن  جست         چون حلقه بدرب کعبه پیوست

آویخت  بســـــان  حـــلقه   بر  در          گفتا که  زعشق   باشدم  فــــر

در حلقه ی عشق هــست  گـوشم           این حلقه به کس نمی  فروشم

گویند  رهی  وفــــا  رهـــا  کن            ازعشق دل  و زبان  جدا  کن

من  از  دم  عشق   زنده  گشتم             پیوسته  به عــشق  سرنوشتم

گرعشق  مـــرا  براند   از  خود           روح وتن من   نداند از خود

هســــتیی  مـــــرا  ز من  ستاند           در ورطه ی  نیستی  کـشاند

با  آن  همه  من  غلام عــــشقم            من  زنده به  احــــترام عشقم

عشق هم قوت است وهم غذایم            هم شعرمن است وهم  صدایم

وبعدازاین مقدمه بدون آنکه وصیت ونصیحت پدرش رابه گوش گرفته باشد،ازپروردگارش میخواهدتااز عمرش برگیردوبرعمرلیلی بیافزایدوعشقش رادوچندان کند :

یارب  تو مــرا  به  عزت  عشق           ازعشق  رسان به  غایت عشق

ازچشمه ی   عــــشق ده  مرا آب            لب تشنه ی آب عشق  دریاب

مســــت ازمی جام  عشق   سازم           کن درره ی عشق  سرفرازم

یک عده فروبه خـــــــویش کامی           دورازرهی حق به باطل حامی

گویند  زعــــــــشق  دیده  بردوز           لیلی  مطــــلب  وفا  میــندوز

یارب  تو  مــرا  ازین  مـــلالت            برهان که رهم من ازخجالت

ازعمرم هرآنــــچه مانده برجای          برگیــــروبه عمر  لیلی افزای

خـــــــواهم که ززمره مـــــوالی          جایم نبود به  عمـــــــر خالی

جان  و دل من  فــــــدای  او باد          اندرســـر من هــوای  او  باد

جـــــان  در تن  من  بدون لیلی           باالله  که  بود  به مــن  طفیلی

بی لیلی وجود خــــــود نخواهم          درکعبه  ورود  خود  نخواهم

یارب به طفیل خــــــانه ی خود           باعظـــمت  جاودانه ی  خود

در سایه  عـــــــشق  ده  پناهم            واکن  به  حریم  عشق  راهم

درکعبه ی عشــــــق ده گذارم             تا اینــکه  در او  نماز  آرم

این حاجت من زخود رها کن            لیلی  مرا ز من  رضا   کن

« صفحه42 کتاب »

وچون پدراین سخنان راازفرزنددلبندش میشنود،دیگرچیزی نمیگویدوقیس باری دیگرمجنون شده ودوباره راهی کوه وبیابان میشودوباحیوانات وحشی انس فراوان میگیرد.

- لیلی :

لیلا،زیباوسفید پوست نیست،بلکه سبزه ایست نمکین. قدش به سروسهی میماندولبش به غنچه مانند است. شیرین دهن است وآهوچشم که هم طنازاست وهم دلرباوبه گفته شاعرآنچه خوبان همه دارند،اوتنها دارد :

 

زیبا   صنـــــمی  بدل  ربائی            شکر  شکنی به قند سائی

با قد چو سرو و رخ چوخاور           بسته زحریرعصابه برسر

لعل لب او چو غنچه  خندان             شیرین دهن وانار پستان

آهو روشی  غـــزال  چشمی            مشکین نفسی وجودیشمی

سرتاج عرب به چرب گوئی            سلطان عجم به خوبروئی

زلفش سیه ورخش فروزان           خال زنخش  چو نارسوزان

مجموعه ی عالمی جوانی            محـــجوبه ی  کاخ  دلستانی

شاهنشهی شهــــر نازنینی            دیـــباچه ی  درس  دلنشینی

ابروی کمانکش    دلیرش            مــژگان  دراز بی  نظیرش

زانندبه همدیگرهم آغوش             تااینکه زعاشقان برندهوش

نامش چو نهاد مام   لیلی            افــزود  بدو  ز هر  که میلی

این لیلای زیباروی درمحیطی زیست میکندکه نگاه کردن به سوی نامحرم ازجمله گناهان کبیره محسوب میشودودرحقیقت دیارلیلی دیاریست که خشونت مطلق درآن حکمفرماست ومردانه گی به قبضه شمشیربسته است وحتی میتوان گفت که اکثروقتهاخواستگاریهانیزبه زورونیروی شمشیرصورت میگیردوبه همین دلیل است که کودکان مکتبی وهم صنفیهایش اورابه چشم حقارت مینگرندواهل گذروکوچه بازبان حال و یابه زبان قال برایش اتهامی بسته میکنند،چنانکه نام لیلی وردزبانهامیگرددودرکوی وبازاربه گوش عام و خاص وشاه وگدامیرسدوحادثه بدان ساده گی تبدیل به داستانی شورانگیرمیشود. وضع لیلی ومجنون راکه هنوزدوستان دبستانی اند،اززبان شاعرمیخوانیم که تاچه اندازه دردآوراست وغم انگیز :

رازی که به کس  نگفته بودند          ازخورد وکلان  نهفته  بودند

حی زدغم عشق وفاش شدراز         افتــــاد  به  هــــر  دیار  آواز

شدقصه ی عشق آن    دودلد           مشهوربه دشت وکوی وبازار

دل دادن شان  چو    داستانها           گــــردید  زبانـــــزد  زبانها

 به گفته شاعرهمچنانکه بوی خوش مشک ونافه رانمیتوان ازبین برد،به همانگونه رازدلداده گی وشیدائی را نیزنمیتوان پوشیده نگهداشت :

زیرا  نتوان  که  یکــسرمو         از نافه  نمــود  بوی  یکسو

برهر دری  گـــرگذر نماید          بویش  همه را خــبر  نماید

زان رازچوپرده گشت پاره         هر کس  به  زبان و یااشاره

می بست به هر دو اتهامی          میگفت به ضد شان کلامی

ایشان به خیال  راز داری           آنان  به پی  سـتم  شعاری

شمشیر زبان  دراز کردند           هرجا درطعنه  بازکردند

تااینکه زطعنه های اغیار           گشتند  جدا زهم  دو دلدار

« صفحه26 کتاب »

دراین منظومه،لیلی دختریست درس خوان،باسواد،ادیب،شاعروهنرمندکه کاملآ ازرموزعشق آگاه هست وبه همین دلیل است که همیشه جواب نامه های مجنون رابه زبان شعرمیدهدورازدلش رابادلسوخته اش توسط قصیده های دلنشین درمیان میگذارد :

لیلی که  ادیب  و با هنر  بود           از دولت  شعر  بهره  ور  بود

اشعارفصـــیح  وبکر میگفت            چون خود دررنسفته می سفت

هربیتی  که  از زبان  مجنون          آوردی  کسی  به  وی زهامون

دادی  به  قصیده ی  جوابش            کردی  ز وفا  چنین  خطابش

کای غارت جان وآفت هوش          هرگـــــز  نکنم  ترا  فراموش

با خون  جگر همیشه  نامت           بنویسم  و سازم  احتـــــرامت

« صفحه55 کتاب »

  لیلی باآنکه درعشق خودثابت قدم است ودراظهاردوستی بامجنون ازکسی نمی هراسد،مگردختریست مطیع و فرمان پذیرکه پندواندرزبزرگان راخوب میشنودوبه همین دلیل است که اوراازمدرسه ودرس بازمیدارندودر خانه دربسته زندانیش میکنندوبه شوهرناخواسته اش میدهندواوهنوزهم که هنوزاست،لب به شکایت نمیگشاید ودرمقابل خواسته های نامعقول ونادرست خانواده اش فریادنمیکندوتسلیم میگردد.

لیلی  که  چو گـــنج  مخفیانه           گردید  نهـــان  به کنج  خانه

جزعشق و وفا نفس  نراندی          جزدرس  وفاورق  نخواندی

دلتنگ وشکسنه بال ووارون          درپرده نشست دل پرازخون

« صفحه59 کتاب »

ابن سلام :

  بدون شک درهرمنظومه غنائی رقیب ویارقیبانی لازمه هرعشق گرم وپرگفتگوست وکمترداستان عاشقانه رامی بینیم که پای رقیب درمیان نباشد. درمنظومه لیلی ومجنون یقین نیزچنین رقیبی به چشم میخورد. این رقیب بامجنون رقابت ندارد،مگرعلاقمند لیلی است. این مردکه نامش معلوم نیست « ابن سلام » لقب دارد.

جوانیست خوش تیپ،نیکخوی،صادق الوعده وراستکارکه درخدمت مردم خوداست. درهنروصنعت وکسب علم ودانش دست بالائی دارد. ثروتمنداست.هم زرداردوهم زور،مگر این توانائی مادی ومعنویش همیشه در خدمت خلق خداست وهرگزمردم آزاروخویشتن بین نیست،چنانکه صفات ویرااززبان شاعرچنین میخوانیم :

خوش تیپ وخلیق وحورمنظر            دانا و خفیف  و راد و با فر

سرمشق  شرافــــت  ونکوئی            انجام  وفا ونیـــــک  خوئی

در کسب  فنون  عــــلم  لایق            درخدمت خلق پاک وصادق

افـــــــــراد  قبیله ی  دیارش            بودند  ســـــتاده  در کنارش

تا امـــــر ورا  ز پیر و برنا            سازند به میل  جـــمله  اجرا

ازبهــــرادای  احتـــــــرامش            دادند  لقــب بن   ســلامش

هم صاحب گنج وهم هنربود           ازجمله صفات بهره وربود

« صفحه 59کتاب »

این جوان زیباروی خوش نام وخوش کلام که لیلی رادرراه می بیند،به دخترصحرانشین دل میبنددو به این تصمیم میرسدتااوراازپدرش شرافتمندانه خواستگاری کند.

دیدش چو به ره جمال  لیلی          وان  سرو به  اعتـــدال  لیلی

گفتاکه وی است هم طرازم           زوچاره ی کارخویش سازم

افکند چو  بر دیار خود  بار          بنمود  قبیله  را  خبـــــردار

گفتا به فلان  قبـــیله  ماهی           دیدم که زده است بارگاهی

خواهم که بگرددهمسرمن            خوابد شب و روزدربرمن

چند مرد نشاند برعماری            بنمودروان به خواستگاری

« صفحه60 کتاب »

ازآنجاکه لیلی دست پرورده جامعه ایست که دخترداشتن وعشق ورزیدن راننگ میشمارند،لذا تلاش همه قبیله  وبه ویژه خواست پدرلیلی درآنست که هرچه زودتربه داستان عشق دخترش پایان داده شودوبه همین دلیل است  که لیلی رابه زوروفشاربه « ابن سلام » به زنی میدهند. لیلی به این وصلت ناجورراضی نیست،مگرچه میتوانست کرد، به دلیل آنکه لیلی درمحیط اجتماعی زیست میکندکه قدرت همه قبیله مصروف اینست که آب وآتش راازیکدیگرجدانگهدارند. دراین ریگزارتفتیده،بازارتعزیربسیارگرم است ومحتسبان خدانه تنها دربازار فراوان اند،بلکه دراعماق سیه چادرهاوپستوی خانه هانیزدیده میشوندوسرمیزنندوهمه مردم از کودکان خرد سال مکتبی گرفته تاپیران سالخورده قبیله مراقب اوضاع واحوال جزئیات رفتاریگدیکدراندوبه همین دلیل است که دخترصحرانشین عرب جزتسلیم کاری دیگرازوی ساخته نیست. ابن سلام پس ازآنکه بالیلی ازدواج میکند،درمی یابدکه محبوبش دل درگروعشق دیگری دارد،اماچون مردیست مردمدارودانا،لذامیکوشد،تاتنها به دیدن روی محبوبش دل خوش کندوبه لیلی آسیبی نرساند :

چون ابن سلام دیدش آن  سان          گــــردید  ز  کار خود   پشیمان

ازوی به نگاهی گشت راضی          بدرود  نمود    دســـــت   بازی

دانست که  سربه  وی  نیارد            داغ   دگری  به ســــینه   دارد

دشوار چــــو دید  زو  بریدن           خرسند  نمـــــود  دل به  دیدن

جزقانع شدن به یک   نظاره            راهی  دگـــــــری  ندید  چاره

گفتاچوبه عشق گشته  ام  بند           آن به که شوم به روش خرسند

« صفحه93 کتاب »  

نوفل،شهزاده ای ازتبارجوانمردان:

جوانمردیست نیکنام وفرشته خصال ومردمدوست که ازپی شکاربه دشت وبیابان رفته است تادمی بیاساید و رنج ازدل بیرون کندکه ناگهانی وتصادفی درصحرابامجنون دیدارمیکند. نوفل که مجنون راچنان زارودرمانده میبیند،سخت پریشان خاطرگشته ووی رابه خیمه اش میآوردتاکمک ویاری اش کند :

نوفل چو شنید حـرف  یاران           گــردید  زدیده  اشکــباران

گفتا  که  نباشــد  از جوانی            این خسته وما به  کامـرانی

کوشم که به سرحد   تنوانم             این دل شده را زغم رهانم

شد  دربر آن  به  غم  فتاده            ازمـــــرکب خویشتن  پیاده

آورد ورا به خیمه   گاهش            پرسید  زاصل  و زادگاهش

گفتا که چه پرسی ازنژادم            همپای  به  درد عشق  زادم

بیخود شده ی زعقل منفور          ازقوم و قبیله  گشته ام  دور

« صفحه62 کتاب »

نوفل باخودمی اندیشدکه ازجوانمردی به دوراست که مجنون رادرآن حال واحوال بیچاره گی ورنجوری به حالش رهاکند،لذاوعده میدهدکه آن عاشق دلسوخته رابه محبوش برساندتاباشدکه نامش درسلک ودفترجوان مردان روزگارش ثبت گردد.

نوفل چو شنید آن  جوابش             بنمود  به  نیکوئی  خطابش

معذور توام  تو از مروت            می بخش  مرا ز روی همت

خواهم که کمر پی مرامت             بندم همــــگه  به  احترامت

درپهلوی خود  ترا  نشانم             محبوب  ترا به  تو  رسانم

آرام  شبی  سحـــر نسازم             تاوعده ی خودبه سرنسازم

گربرفلک است دلبر  تو            آرم  و نشـــــــانمش  بر  تو

درپرده اگر بود حصاری            گیرم به ربودنش     تیاری

آرم وبه توکنم هم  آغوش           کزبارغمت تهی کنم   دوش

« صفحه63 کتاب »

 جوانمردان راعادت چنان است که هرگاه به کسی وعده کنند،وفاکنندوبه همین دلیل است که نویسنده قابوسنامه وفابه عهد،راستی وشکیبائی راازاصول اساسی آئین جوانمردی میداند،آنجاکه نوشته است:« اصل جوانمردی که بدان تعلق دارد،سه چیزاست: اول،آنکه هرچه گوئی،بکنی. دوم آنکه راستی راخلاف نکنی.سوم آنکه شکیبایی راکاربندی؛ازبهرآنکه هرصفت که به جوانمردی تعلق دارد،برابراین سه چیزاست.»

 به روایت شاعر،نوفل نیزدارای اوصاف یادشده است وبه اساس خوی وسرشت انساندوستی وجوانمردی که دارد،حاضرمیشودکه درراه رسیدن آن دودلداده به یکدیگرجانفشانی کندوزحمت فراوان رامتقبل شود. نوفل به مجنون چنین وعده میدهدکه اگرمحبوب توچون مرغی درهواپروازکندویااینکه مانندماهی درقهردریا قرارداشته باشد،اورابه دست آورم وبتورسانم :

 

محبوب ترا به  زور و یا  زر           آرم  وبرات  سازم  همبر

چون مرغ اگر بود به  پرواز          ازاوج  هواش  آورم  باز

گرجای  کند میـــــــان  دریا           چون ماهی بدام آرمش پا

ورجای  میان  سنگ  سازد            چندی نتوان درنگ سازد

لعلش  بکشم ز سنگ  خارا            مانند گهــر ز عمق  دریا

« صفحه63 کتاب »  

نوفل به خاطررسیدن به هدفش دومرتبه باپدرلیلی درمصاف میشودوآنگاه که درجنگ پیروزمیگردد،خواهان صلح وآشتی شده ومیکوشدتارضایت قیس رانیزبه دست آورد،مگراین بارسوم است که عاشق بلاکشیده سر به کوه وبیابان گذاشته وازمردم دوری میگزیندومجنون میشود. ادامه دارد ...